कुमार यात्रु । काठमाडौ हिमाल पारीको जिल्ला मुस्ताङ प्राकृतिक सुन्दरतामा जति भरीपूर्ण छ त्यतिकै मात्रामा संस्कृति, संस्कार र प्रथाजनित परम्परामा पनि त्यति नै धनी रहेको छ ।
आदिवासी जनजाति थकाली समूदायको आदि पितृभूमि थाक सातसय मुस्ताङमा स्थानीय समूदायले त्यहाँको मुखिया प्रणालीलाई आफनो पहिचानकै एक स्वरुपका रुपमा हुर्काएर अगाडि बढाएका छन् । त्यहाँको सम्पुर्ण प्रशासन, स्थानीय स्वराजलाई यही तेह्र मुखिया प्रणालीले दरिलो र गर्विलो बनाएको छ ।
‘मुखिया प्रणाली थाक सातसयको मौलिक सभ्यता र परम्परा हो ।’ स्थानीय मार्फा गाउँका मुखिया सुरज लालचनले भन्नु भयो–‘हामी यस गाउँका चारजना मुखिया चुनिएका छौ । मेरो कार्यकाल आगामी साउनमा सकिन्छ । जिम्मेवारी अनुसार तीन महिना जति मैले पूर्ण काम गर्नु पर्छ ।’
त्यसो त मुस्ताङको मुखिया प्रणाली शक्तिाशाली सामाजिक राज्य व्यबस्था हो । त्यहाँका कसैले पनि मुखियाको आदेशको अवज्ञा गर्न सक्दैनन् ।
थासाङ गाउँपालिकाका अध्यक्ष बुद्धिप्रसाद शरेचन भन्नु हुन्छ, –‘मुस्ताङका मुखियाहरु भएकै कारणले यहाँका बन जंगल सुरक्षा भएको हो ।’ उहाँले मुखिया प्रणालीका कारण स्थानीय सरकारहरुको पनि समन्वय र सहयोग गर्न सहज भएको दावी गर्नू भयो ।
‘मुखियाहरु भएकै कारण स्थानीय सरकारको न्यायिक समितिमा पनि मुद्धाको संख्या सून्य भएको हो ।’ थासाङ गाउँपालिकाकी उपाध्यक्ष बालकुमारी शेरचनले सुनाउनु भयो –‘यहाँँ कुनै प्रकारको सामाजिक विवाद भएमा सबै भन्दा पहिले मुखियाकोमा पुग्ने गर्दछन् । अहिलेसम्म मुखियाकोमा नमिलेको बिबाद कुनै पनि छैन । यसै कारण स्थानीय तहमा मात्र नभएर अड्डा अदालत र प्रहरीमा पनि मुद्धाको चाप नगन्य छ ।’
थाक सातसयमा १३ मुखियाहरु मुस्ताङका स्वजातीय प्रशासक हुन् । यी १३ मुखियाबाट हरेक तीन बर्षमा प्रमूख मुखिया र मिर मुखिया चुन्ने परम्परा छ । उनीहरुले थाक सातसयका पुराना सनद सवाल, रीतिस्थितिका कागजात र बिधि बिधान निर्माण गर्ने गर्दछ । जस्लाई प्रथाजनित कानुन मान्न सकिन्छ ।
मुखिया प्रणाली सम्बन्धी अध्ययन गर्नू भएका अधिवक्ता शंकर लिम्बू यो प्रणाली आदिवासी जनजातिको पुरानो परम्परा हो । अन्य आदिवासी जनजातिका यस्ता परम्परा लोप भएर गए पनि मुस्ताङमा जिवित र चलायमान हुनुमा त्यहाँका आदिवासी समूदायको सचेतना र चासोले काम गरेको उहाँको निश्कर्ष छ । ‘थारुहरुको बडघर प्रथा र थकालीको मुखिया प्रणालीले यस परम्पराको बिँडो थामेको छ । अन्य आदिवासीको प्रथालाई पनि पुनस्थापना गर्न आवश्यक छ ।’

मुस्ताङस्थित मार्फा गाउँका मुखिया इन्द्रलाल हिरचानको शव्दमा मुखिया प्रणालीको निर्णय प्रक्रियामा समाजका सबै नागरिकको समान हैसियत र समान सहभागिता रहन्छ । ‘यो प्रणाली यतिका बर्ष सम्म जिवन्त हुनुमा समुदायको अपनत्व र लोकतान्त्रिक परिपाटी नै हो ।’ हिराचनले भने ‘मुखिया प्रणालीमा कसैलाई पनि अन्याय र कसैलाइ पनि बिभेद हुँदैन भन्ने ग्यारेन्टी गरिएको हुन्छ । यो प्रणालीमा धनी, गरिव र आफन्त तथा पराईमा कुनै विभेद नहुने भएको हुँदा यो प्रणाली लोकप्रिय छ ।’

निलगिरी र धौलागिरी हिमालको बीच भएर बग्ने कालीगण्डकी उपत्यकाको यो प्रचलनले आदिवासी समूदायलाई परिश्रमी, लगनशील र मेहनती बनाएको छ । सधै स्वावलम्बन र स्वरोजगारको पाठलाई पनि मुखिया प्रणालीले प्रेरणा दिएको हुन्छ । मुस्ताङको स्याउ र ओखरको बगैचा, आन्तरिक र बाह्य पर्यटकका लागि खुलेका होटलहरु मुखियाकै संरक्षणमा फस्टाएका हुन् । राज्यको पुनर्सचना पछि जिल्लामा गठित पाँचवटा स्थानीय तहलाई अरु दरिलो बनाउन र उनीहरुलाई सामाजिक एकता प्रति उत्तरदायी बनाउन आदिवासीहरुको प्रथाजनित कानुन तेह्र मुखिया प्रणालीले सहयोग गरिरहेको छ ।

मुखियाले समाजको हितमा स्थानीयको सहमतिमा सामाजिक, आर्थिक, साँस्कृतिक, धार्मिक, न्यायिक तथा सम्पूर्ण परम्परागत संस्कार आदिको व्यबस्थापन, तथा संरक्षण र सन्चालनमा प्रमूख भूमिका गर्दै आएका छन् । यस प्रणालीलाई अरु परिमार्जन सहित कानुनी मान्यता दिनु अहिलेको आवश्यकता देखिन्छ ।